شورای نیمه تعطیل فضایی تعطیل شد/ اختلاف 4 ساله دو نهاد بر سر مرجع ملی فضایی

به گزارش مشرق، با روی کار آمدن دولت یازدهم ساختار فعالیت‌های فضایی در ایران دچار تغییراتی شد که در ادامه مسیر این فعالیت‌ها در کشور تعیین کننده بود. از جمله این تغییرات تغییر ساختار و  جایگاه شورای عالی فضایی به عنوان مرجع تصمیم‌ساز فعالیت‌ های فضایی در ایران بوده است.

در ابتدای دولت یازدهم، حسن روحانی نماینده‌ای را برای تعیین تکلیف ساختار و جایگاه جدید سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی طی 2 ماه مامور کرد که پیشنهاد خروجی این بررسی ها به شکل گیری ساختار جدید سازمان فضایی در ایران منتج شد.

*تغییر ساختار در آغاز دولت و بهم‌ریختگی حوزه فضا

پس از بررسی های دولت یازدهم، با مصوبه شورای عالی اداری در دی ماه 1393، مجموعه سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی به وزارت ارتباطات ملحق شد، پژوهشکده فضانوردی از پژوهشگاه فضایی منتزع شده و به عنوان پژوهشگاه هوا و فضا به وزارت علوم منتقل شد. مرکزی نیز به نام مرکز ملی فضایی و با حکم ریاست جمهوری در معاونت علمی ریاست جمهوری تشکیل شده و دبیرخانه شورای عالی فضایی برای سیاستگذاری امور فضا به سازمان فضایی واگذار شد. 

شورای عالی فضایی، عالی ترین مرجع رسیدگی به مسائل فضایی ایران زیر نظر رئیس جمهوری است که اساسنامه آن در بهمن ماه سال 83 از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی تصویب شده است.

در مدتی که این تغییرات تصویب و اجرا شود - که بیش از 18 ماه به طول انجامید -بلاتکلیفی و سردر گمی در کل مجموعه فضایی کشور مشهود بود. 

هم‌اکنون پژوهشگاه هوا و فضا در وزارت علوم برنامه چندان متمرکز و مشخصی برای فعالیت نداشته و عدم اختصاص بودجه مناسب و عدم واگذاری پروژه بزرگ و سیستمی باعث شده که فعالیت‌های این پژوهشکده به شدت کاهش یابد. پروژه اعزام انسان به فضا نیز با صفر شدن بودجه آن تعطیل شده است.

در وزارت ارتباطات نیز، بودجه قطع شده پژوهشگاه فضایی تاحدودی برقرار شده است، اما در پی تحولات اخیر و ادامه‌دار شدن وقفه در فعالیت ها، نیروهای متخصص و نخبه پراکنده شده‌اند و تعدادی مهاجرت کرده و بعضا جذب سازمان های فضایی کشورهای دیگر شده اند.

علاوه بر این سازمان فضایی به عنوان بازوی اجرایی حاکمیتی در کنار مرکز ملی فضایی به عنوان متولی برگزاری شورای عالی فضایی دچار دوگانگی شدیدی شده و اختلافات بین این دو تشکیلات فزونی یافته است به گونه ای که جلسه شورای عالی فضایی در دولت یازدهم حتی یکبار هم تشکیل نشده و در این  3 سال مصوبات شورای عالی فضایی بلاتکلیف بوده است.

بهم ریختگی تشکیلات فضایی و سردرگمی ها و اصطکاک های درون سازمانی ایجاد شده یکی از نتایج برگزار نشدن جلسات شورای عالی فضایی است که اثرات آن در توقف برنامه فضایی ایران و از هم گسستگی سیاست های فضایی در کشور قابل مشاهده است.

*تعطیلی شورای نیمه تعطیل فضایی

بها ندادن به شورای عالی فضایی در حالی است که قانون مسئولیت‌های مهمی را برای این شورا دیده است.

از جمله مهم ترین وظایف و اختیارات این شورا، سیاست‌گذاری برای استفاده از فناوری های فضایی در بخش های امنیتی و استفاده صلح‌ آمیز از فضای‌ ماورای جو در چارچوب سیاست های کلی نظام با رعایت قوانین و مقررات کشور است.

دیگر وظایف این شورا عبارتند از: سیاست‌گذاری ساخت‌، پرتاب و استفاده از ماهواره‌های ملی تحقیقاتی در چارچوب سیاست های کلی نظام‌ با رعایت قوانین و مقررات کشور؛ ایجاد هماهنگی لازم میان تمامی دستگاه‌ های ذی‌ربط‌؛ ارایه پیشنهاد و تدوین برنامه‌ های بلندمدت و میان‌مدت مربوط به امور فضایی به دستگاه ها و سازمان های ‌دولتی و غیردولتی برای طی مراحل قانونی‌؛ تصویب برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت در بخش فضایی کشور.

طبق ماده 11 نیز دبیر شورا موظف است گزارش فعالیت ها و اقدامات انجام شده درمورد تصمیمات شورا را هر شش‌ماه یک بار تهیه کند و به اطلاع اعضا برساند. دبیر شورا در چارچوب جدید رئیس سازمان فضایی ایران است.

در ماده 7 اساسنامه شورای عالی فضایی نیز بر تشکیل جلسات این شورا حداقل دوبار در سال تاکید شده است اما از سوی دیگر مسئولان معتقدند شاید این تعداد جلسات سالانه توجیه و ضرورت نداشته باشد.

در دولت یازدهم با تغییر دوباره ساختار فضایی کشور که منجر به بازگشت این سازمان از ریاست جمهوری به وزارت ارتباطات شد، احتمال احیای شورای عالی فضایی تقویت شد که با تفویض اختیار اداره شورا از سوی رئیس جمهوری به معاون وی احتمال توجه به جایگاه و اهمیت جلسات شورا در این دولت بار دیگر  کمرنگ شد.

حسن روحانی در اواخر آذرماه سال 94 مسئولیت اداره جلسات شورای عالی فضایی را به معاون علمی خود تفویض کرد. این در حالی است که طبق ماده 8 اساسنامه شورای عالی فضایی کشور، جلسات شورا با حضور اکثریت اعضا و حضور رئیس جمهور و در غیاب وی معاون اول رئیس جمهور، رسمیت می یابد؛ اما روحانی با استناد به اصل 124 قانون اساسی مسئولیت اداره جلسات شورا را به سورنا ستاری سپرده است. تفویض اختیاری که شاید یکی از دلایل اختلاف بر سر برگزاری جلسات شورای عالی بین سازمان فضایی ایران و مرکز ملی فضایی باشد. دولتمردان در مرکز ملی فضایی معتقدند قانون این مرکز را مرجع ملی فضایی در ایران اعلام کرده اما در مقابل سازمان فضایی نیز همین نظر را دارند.

در مجموع شورای عالی فضایی از زمان تاسیس در سال 83 تاکنون وضعیتی نیمه فعال دارد و در حالیکه طبق اساسنامه باید سالانه حداقل 2 جلسه این شورا تشکیل می‌شد اما از 20 جلسه ممکن تاکنون فقط سه بار جلسات آن شده است.

*اولویتی برای برگزاری شورای عالی فضایی نیست/ وعده‌های چند باره جلسات محقق نمی شود

مدت‌ ها است مسئولان برای برگزاری جلسه شورای عالی فضایی تاریخ تعیین می‌کنند اما هیچ یک از این تاریخ‌ها به تشکیل جلسه منجر نشده است.

از مهرماه سال 94 با ایجاد دبیرخانه شورای عالی فضایی در سازمان فضایی ایران، این دبیرخانه به دنبال برگزاری نخستین جلسه شورای عالی فضایی در دولت یازدهم بوده که تاکنون این مهم محقق نشده است.

محسن بهرامی رئیس سازمان فضایی ایران  در تیرماه 95 با اعلام تصویب دستور جلسه نخستین جلسه شورای عالی فضایی در دولت یازدهم، گفته بود: اولویت برنامه های مرتبط با حوزه فضایی به تصویب برنامه 5 ساله و 10 ساله فضایی کشور اختصاص دارد.

وی گفته بود: درخواست برگزاری جلسه شورای عالی فضایی با حضور رئیس جمهور در نوبت است و پس از تعیین وقت از سوی دفتر رئیس جمهور زمان آن مشخص خواهد شد.

بهرامی پیش بینی کرده بود که با توجه به شرایط فعلی، جلسه شورای عالی فضایی حتما تا 2 ماه دیگر تشکیل شود. اما صحبت های بهرامی تحقق پیدا نکرد.

همچنین منوچهر منطقی رییس مرکز ملی فضایی در آذرماه 95 تشکیل جلسه شورای عالی فضایی تا پایان سال جاری را وعده داده است.

وی گفته: شورای عالی فضایی تا پایان سال جاری برای اصلاح راهبردهای 10 ساله اول فضایی یا صحه گذاری بر راهبردهای 10 ساله دوم تشکیل خواهد شد. کار این شورا ترسیم راهبردها و مشخص کردن بودجه های مربوط به پروژه های حوزه فضا است. به این معنی که تصمیم گیری در زمینه سیاست های کلان فضایی کشور در این شورا گرفته می شود و ریزبرنامه ها در دیگر مراکز و دستگاه های اجرایی کشور انجام می شود.

برگزاری جلسه طبق وعده منطقی هم میسر نشد تا سرانجام تشکیل جلسه شورای عالی فضایی به سال آینده موکول شود.

در آخرین اظهار نظر محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در روزهای پایانی سال 95 در پاسخ به سوال خبرنگار فارس درباره اینکه پیش از این تشکیل یک جلسه شورای عالی فضایی تا پیش از پایان سال وعده داده شده بود، آیا امکان برگزاری این جلسه هنوز وجود دارد؟ گفت: شورای عالی فضایی حدود 6 یا 7 سال پیش برنامه 10 ساله نقشه راه فضایی کشور را تدوین کرده بود. اکنون دبیرخانه بسیار فعال است و تا اسفند ماه برنامه فضایی 10 ساله دوم هم آماده شد که دو هفته پیش در جلسه‌ای آن را بررسی کردیم. اما به دلیل مشغله‌های آقای رئیس جمهور و آقای جهانگیری امیدواریم این جلسه اوایل سال جدید برگزار شود.

*چرا تشکیل جلسه شورای عالی فضایی ضروری است؟

از جمله وظایف شورای عالی فضایی ترسیم راهبردهای حوزه فضا است.

برنامه فضایی 10 ساله و سند جامع توسعه هوافضا مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی سند کاملی برای راهبرد فضا در کشور است که بهتر است حرکت طبق سند انجام شود و تخصیص بودجه مناسب براساس برنامه و پروژه های مصوب شورای عالی فضایی به ویژه برای تحقیقات فضایی می‌تواند حوزه فضایی را در مسیر بالندگی قرار دهد.

اما در حال حاضر فعالیت‌های فضایی در کشور طبق سند جامع توسعه هوافضا یا برنامه فضایی 10 ساله پیگیری نمی شود. سند جامع توسعه هوافضا که به طور کامل کنار گذاشته شده است و برنامه فضایی 10 ساله نیز نیمه کاره رها شده است.

این برنامه دارای 5 محور کلی ماهواره، ماهواره بر، کاربردهای فضایی، اعزام انسان به فضا و ایستگاه زمینی است.

طبق زمان بندی برنامه 10 ساله که تقریبا از سال 91 از مسیر خارج شده است؛ در سال 96 باید پروژه اعزام انسان به فضا محقق و پروژه بلوک انتقال مداری GEO و پرتاب ماهواره مخابراتی تکمیل می شد.

سازمان فضایی ایران فعلا اقداماتی روی کاربردهای فضایی در چارچوب برنامه 10 ساله اول انجام داده است و در سایر بخش ها پروژه ای مشاهده نمی شود. از نظر تخصیص بودجه نیز در سال 93 بودجه فعالیت‌های فضایی به شدت کاهش یافت، در سال 94 بودجه مقداری تخصیص یافت و در سال 95 سازمان فضایی به دنبال خرید ماهواره رفته است.

برنامه 10 ساله دوم نیز که چندی است مدیران دولت یازدهم از آماده شدن آن و انتظار برای طرح در شورای عالی فضایی خبر می‌دهند جابه‌جایی اولویت های برنامه 10 ساله اول است؛ این برنامه اواخر سال 92 بازبینی شد و اواخر سال 93 آماده شد؛ بنابراین این برنامه 3 سال است که آماده و در برزخ است.

بنابراین اساسی ترین اولویت و ضرورت تشکیل جلسه شورای عالی فضایی می‌تواند پیگیری اهداف و ارزیابی تحقق برنامه 10 ساله باشد که روزی با خرد جمعی کارشناسان تهیه شده تا فعالیت های فضایی کشور را از مسیر سردرگمی و سرگردانی به مسیر برنامه برگرداند.